شهرستان با41102کیلومترمربع وسعت،جنوبی ترین شهراستان خراسان جنوبی است.این شهر در طول جغرافیایی 60 درجه و30 دقیقه وعرض جغرافیایی 31 درجه و33 دقیقه ودر ارتقاع 1196 متری ازسطح دریای آزاد قرار گرفته است.در مورد وجه تسمیه نهبندان این نظریه وجود دارد که نه یا نیه در فارسی به معنی شهر است. در گذشته بیشتر تواریخ از این شهر با نام نه یا نیه یاد کرده اندو تمامأ از قرن هفتم به بعد ((نهبندان)) نامیده شده است. علت این امراینست که روستای بندان در 75 کیلومتری شرق ((نه)) به صورت زندان حکام سیستان بوده وظاهرأ شهرت این زندان به همه جا رسیده وزمانی که از نه سخن به میان می آمده (نه) بندان معرف خوبی برای آن بوده است. در جایی از تاریخ سیستان آمده: نه از شهرکهای سیستان ودر سرحد قهستان واقع بوده وامروزهم قصبه ای است ونه وبندان در عرض یکدیگر ونزدیک به هم آمده اند. ایزو خارا کسی به نه در زمان درمقدونی اشاره می کند. حمد ا... مستوفی در نزهه القلوب نه را ازاقلیم سوم بر می شمارد که آنرا ساخته است. وی می گوید: چون اردشیردر مغازه شهر نه بساخت،شاپوربن اردشیر حاکم خراسان بود. از پدرآن شهررا درخواست کردواو مضایقه نمود وشاپورراغیرت آمدوآنجا (نیشابور) تجدید عمارت(نه شابور) نام نهاد.
بناهای تاریخی:
قلعه شاهدژ
قلعه شاهدژ در5 کیلومتری شرق شهرستان نهبندان قرار دارد.این قلعه عظیم سنگی،بنایی است دفاعی مربوط به فدائیان اسماعیلی.مصالح بنا تماما از سنگ و آجر است که در بعضی قسمتها سنگها بدون استفاده از ملات بر روی یکدیگر قرار گرفته اند.در داخل قلعه فضاهایی نظیر اتاقهای سربازان،اصطبل،آب انبار،برجهای دفاعی،حصار انبار آذوقه وسایرقسمتهای ضروری وجود داشته است.طبق بررسیهای به عمل آمده این قلعه گنجایش سه هزار نفررا در خود داشته است.قابل توجه است که شالوده این بنا متعلق به دوره ساسانی است که در دوران اسلام توسط لسماعیلیان خریداری،بازسازی ومورداستفاده قرار گرفته است.
مسجد عاشورا خانه
بنای تاریخی مسجد عاشورا خانه در خیابان قائمشهرنهبندان و در فاصله کمی از قلعه تاریخی نهبندان قرار دارد.بنا شامل یک شبستان ستوندار ودارای چهار ستون قطور چهار ضلعی بوده که در ضلع شمال با برداشتن دیوار،شبستان را توسعه داده اندو دو ستون دیگر را به آن افزوده اند.پوشش شبستان به صورت گنبدی وچهار ترک است. بر روی یکی از ستونها کتیبه هایی به انواع خطوط نستعلیق وشکسته نستعلیق دیده می شود.بعضی از این کتیبه ها دارای تاریخ هستند که قدیمی ترین این کتیبه ها دارای تاریخ1315 است. با توجه به وجود سنگ لوحی که در دیوارمسجد کار گذاشته شده ودارای تاریخ 977 است می توان زمان ساخت مسجد را به دوره صفویه نسبت داد.
مدرسه هدایت
این بنا در سال 1307 ه.ش به عنوان اولین مدرسه نهبندان ساخته شده است.این بنا بیان کننده ویژگی های معماری ذوره پهلوی است.مهمترین ویژگی این بنا اصل قرینه سازی درآن است به گونه ای که با ایجاد یک محور با جهت شمال شرق،جنوب غربی عناصر معماری به صورت قرینه در دو طرف این محور ایجاد شده است. بنا در دو ضلع جنوب غربی وشمال شرقی دارای دو ایوان ستون دار است. هر کدام از ایوان ها با چهار ستون چهار ضلعی به داخل بنا امتداد می یابند. این بنا از لحاظ نوع مصالح استفاده شده ونحوه پوشش اطاقها بر اساس معماری ایرانی واز لحاظ نقشه و عدم برخورداری از فضاهای معماری ایرانی از قبیل هشتی،دهلیز،سردرورودی،حجرا های اطراف حیاط و... بر اساس معماری اروپایی شکل گرفته است وبطور کلی مانند معماری غربی به شیوه برونگرایی احداث شده است.
قدمگاه حضرت ابوالفضل(ع)
در هشتاد کیلومتری شرق نهبندان بنایی وجود داردکه به اعتقاد اهالی قدمگاه حضرت ابوالفضل(ع)می باشد.این بنا شامل ورودی،صحن وگنبد خانه می باشد.از ویژگیهای مهم این زیارتگاه،نقشی است که در اعتقادات ورسوم مردم منطقه دارد.وجود سردیس بز کوهی که در بخشهای مختلف تعبیه شدهبخصوص دو طرف ورودی صحن ونیز ورودی گنبدخانه از دیگر ویژگیهای جالب این بنا است که ارتباط مستقیمی با رسوم مردم محل دارد.
